Wiek XX: 1939

W.DataWykaz dat i wydarzeńŹr.
XX1939W początkach roku 1939, na terenie powiatu było 3132 radioodbiorników głośnikowych i detektorowych.3
XX1939-1-1Na dzień 1 stycznia 1939 r., na terenie powiatu bialskiego, istniały następujące cechy: Cech rzeźników i wędliniarzy w Białej Podlaskiej; Cech ślusarzy, kowali i blacharzy; Bialski cech rzeźników i piekarzy; Bialski cech rzemieślników; Cech zjednoczonych rzemieślników.3
XX1939-2-1Na terenie powiatu bialskiego na dzień 1 lutego 1939 r. było: 7 samochodów ciężarowych (5 w Białej Podlaskiej), jeden autobus w Białej Podlaskiej, 34 samochodów osobowych (z czego 23 w Białej Podlaskiej), wozów sanitarnych - jeden (Biała Pódlaska), motocykli bez wózka - 29, motocykli z wózkiem - 6 oraz wozów pożarniczych z cysterną - 3, a więc ogółem 81 maszyn. Na jedną maszynę przypada średnio około 1580 osób, rowery - 6300.3
XX1939W 1939 roku zarząd miejski przystąpil do wykonania nowej arterii, łączącej dworzec kolejowy z Nowym Rynkiem, na łącznej długości około 3000 m. b. z projektowaną nawierzchnią z kostki betonowej.6
XX1939W 1939 r. Związek Strzelecki posiadał w powiecie bialskim 36 oddziałów, z ogólną liczbą 1200 członków.1
XX1939-2-2020 i 21 lutego 1939 roku przeprowadzono powszechne ćwiczenia przeciwlotnicze mające przygotować bialszczan do spodziewanych ataków Luftwaffe. Mieszkańców miasta wyposażono w tzw. gaz-maski. Zalecano też, by w pobliżu domów (w ogrodach, sadach, na łąkach) kopać rowy przeciwlotnicze i budować lekkie schrony. Przygotowywano zaopatrzenie dla wojska (w mąkę i kasze), gromadząc zapasy w magazynie firmy Gąssowskiego. Przede wszystkim do wojny szykowały się jednostki garnizonu bialskiego.3
XX1939-2Wybory do rad gminnych, przeprowadzone w końcu stycznia i początku lutego 1939 roku, dały następujące wyniki: wybrano radnych gminnych 276 z tego: 258 (93.6%) Polaków, jednego Żyda (0.3%) i 17 (6.1%) prawosławnych, którzy zadeklarowali się jako „tutejsi".1
XX1939-3W przygotowanym na wypadek wojny z Niemcami planie „Z" żołnierze z Białej otrzymali zadanie obrony zachodniej granicy państwa.2
XX1939-3-23W marcu 1939 roku nastąpiła pierwsza mobilizacja wstępna. Wojsko rozpoczęło przemieszczanie się w wagonach towarowych w kierunku zachodnim. W Białej Podlaskiej odbywała się rejestracja samochodów, motocykli, rowerów, koni.6
XX1939-3Bialski garnizon był dużym rynkiem zbytu produktów żywnościowych i materiałów. Po mobilizacji alarmowej z marca 1939 roku jego związki ekonomiczne z miastem wzrosły jeszcze bardziej, gdy wojsko uzupełniało sprzęt i wyposażenie niezbędne do osiągnięcia stanu wyjściowego.6
XX1939-4-1818-19 kwietnia 1939 roku w rejonie Czosnówki i Sidorek zorganizowano ćwiczenia na szczeblu bialskiego garnizonu.6
XX1939-5-3W 1939 roku szczególnie uroczyście było obchodzone święto narodowe 3 maja i święto 34 pp - 8 maja. W garnizonie bialskim odbyły się wówczas uroczyste defilady zmobilizowanych jednostek 34 pp i III/9 pal.3
XX1939-5-2121 maja 1939 roku odbyły się wybory Rad Miejskich na terenie powiatu. W Białej Podlaskiej, na 24 radnych wybrano radnych: 11 - członków O.Z.N., 3 - bezpartyjnych prorządowych, 3 - członków Stronnictwa Narodowego, 1 - symp. P.P.S. C.K.W. i 4 - Żydów.9
XX1939Liczba ludności wynosiła w 1939 roku 20307 mieszkańców.3
XX1939-7-1Na dzień 1 lipca 1939 roku powiat bialski posiadał 127504 mieszkańców.9
XX1939W 1939 roku liczba Żydów w na terenie powiatu / % całej populacji: 7493 / 36,9 %.6
XX1939-8-2323 sierpnia 1939 roku komenda bialskiego garnizonu otrzymała rozkaz przeprowadzenia mobilizacji jednostek obrony przeciwlotniczej.1
XX1939-8-31Afisze ogłaszające powszechną mobilizację pojawiły się na ulicach miasta 31 sierpnia 1939 roku. Wprowadzono stan ostrego pogotowia w garnizonie, podobnie w oddziale wartowniczym PWS. Miasto znów zapełniło się żołnierzami.6
XX1939-9-11 września 1939 roku o świcie, bez wypowiedzenia wojny, wojska niemieckie przekroczyły granice państwowe Polski.1
XX1939-9-1Rano 1 września 1939 roku na niebie pojawił się pierwszy niemiecki samolot (Dornier 17), który po wykonaniu lotu rozpoznawczego nad PWS i lotniskiem zrzucił bombę zapalającą na budynki PWS. W efekcie nalotu spłonął stary magazyn fabryczny. [Zdjęcia: PWS]8
XX1939-9-1Od 1 do 13 września 1939 roku eskadry Luftwaffe zbombardowały Białą Podlaską, w wyniku czego poza lotniskiem, stacją kolejową i obiektami wojskowymi zostało zburzonych lub spalonych około 50 domów mieszkalnych oraz poniosło śmierć lub zostało rannych okolo 200 mieszkańców. Naloty Luftwaffe wprowadziły zamęt w mieście, zwłaszcza, że po paru dniach od wybuchu wojny dotarły do Białej Podlaskiej wielkie ilości uchodźców.9
XX1939-9-1Wśród zniszczonych przez Luftwaffe domów znalazły się: piękny dom Heartglassa, szkoła podstawowa przy ul. Grabanowskiej (dom Motl Mowiness), dom Shimoma Lichtensteina przy ul. Brzeskiej, dom Papińskiego przy ul. Janowskiej i inne.6
XX1939-9-33 września 1939 roku 34 pp przestał istnieć jako zwarta formacja, kiedy to osłaniając odwrót 9 DP znalazł się na osi głównego uderzenia nieprzyjaciela. Stale atakowany przez broń pancerną i bombardowany przez lotnictwo został okrążony w rejonie miejscowości Franciszkowo - Siemkowo - Tereszpol - Świecie i większa część jego żołnierzy, wraz z dwukrotnie rannym ppłk Budrewiczem, dostała się do niewoli.6
XX1939-9-1111 września 1939 r., wobec bezpośredniego zagrożenia ze strony Niemców, OZ (był to batalion marszowy 33 pp pod dowództwem kpt. Szczupaka) i komp. plot, opuściły Białą i wraz z batalionem marszowym 34 pp pomaszerowały do Brześcia, wzmacniając załogę twierdzy.1
XX1939-9-12Rankiem 12 września 1939 roku z Białej Podlaskiej wyjechali na wschód komendant garnizonu, starosta powiatowy Lutman, komendant placu, policja i straż pożarna. Wszyscy kierowali się przez Tuczną, Sławatycze do Kowla. Fakt ten miał fatalny wpływ na nastroje mieszkańców Białej Podlaskiej. Tym gorsze, że od 6 września przez miasto przewalały się tysiące uchodźców uciekających z zachodniej i centralnej Polski za Bug.6
XX1939-9-1313 września 1939 roku miał miejsce ostatni atak bombowy na Białą Podlaską.6
XX1939-9-13Od 13 do 25 września 1939 roku w Białej Podlaskiej rozpoczynało się „bezkrólewie". Mieszkańcy miasta i pobliskich okolic zabierali z koszar i magazynów wojskowych wszystko, co nadawało się jeszcze do użycia.1
XX1939-9-13We wrześniu 1939 roku w szpitalu w Białej Podlaskiej przebywało około 100 rannych żołnierzy polskich, w tym kilkudziesięciu dostarczonych spod Mławy do Białej 13 września pociągiem sanitarnym. Żaden z rannych nie dostał się do niewoli niemieckiej dzięki pomocy personelu, który przygotowywał ucieczki i miejsca ukrycia.8
XX1939-9We wrześniu 1939 r. Bezpośrednie działania wojenne nie miały miejsca na terenie powiatu bialskiego.6
XX1939-9-2525 września 1939 roku około godz. 11 pierwsze oddziały sowieckie wkroczyły do Białej Podlaskiej, przybywając od strony Brześcia i Terespola. W pobliżu dawnych carskich koszar wojskowych zwanych „Czerwonymi Koszarami", na ul. Brzeskiej, żydowscy rzemieślnicy postawili coś w rodzaju bramy powitalnej. Na bramie umieszczono parę czerwonych flag i napis „Witajcie!". Przy domach niektórych bialskich Żydów także pojawiły się czerwone flagi. Ludności polskiej prawie nie było - tylko trochę dzieci i gapiów. Żołnierze sowieccy rozstawili posterunki w mieście.8
XX1939-9-2525 września 1939 roku płk Fursin, jako komendant garnizonu Biała Podlaska, wydał obwieszczenie, w którym poinformował miejscową ludność, że st. lejtnant Sidorow został wyznaczony na komendanta miasta. Tołkaczew został powołany na komisarza powiatowego.9
XX1939-9-26Żydzi cieszyli się, że nie wpadli w ręce Niemców, ale obawiali się przyszłości. Rosjanie nie zawracali sobie głowy porządkiem w mieście. Zostawili to miejscowej ludności. Powołano kilka komitetów, wszystkie założone przez chrześcijan. Pamiętając gorzkie doświadczenia 1920 roku, Żydzi unikali współpracy z nowym reżimem. Sklepy często były zamykane, a wkrótce zaczynało brakować podstawowych produktów. Ludzie zaczęli wymieniać towary.6
XX1939-9-27Zgodnie z Zarządzeniem nr 2 Tymczasowego Zarządu Miasta i Powiatu Biała Podlaska, wydanym 27 września 1939 roku, rozpoczęto również organizowanie rewkomów. W dokumencie tym Tołkaczew nakazywał tworzenie we wszystkich miasteczkach i wsiach powiatu bialskiego chłopskich komitetów złożonych z fornali i chłopów małorolnych w składzie.8
XX1939-9-2828 września 1939 roku ukazał się pierwszy numer gazety „Prawda Białej Podlaskiej". Między innymi pismo zawierało dwa zarządzenia Tymczasowego Zarządu miasta i powiatu Biała Podlaska. Pierwsze dotyczyło natychmiastowego otwierania zakładów handlowych, usługowych i przemysłowych, drugie - organizacji w miastach i wsiach robotniczo-chłopskich komitetów.1
XX1939-9Na ulicach w Białej Podlaskiej pojawili się cywile pilnujący porządku z czerwonymi opaskami na rękawach. Była to tzw. Czerwona Milicja, rekrutująca się z Żydów, Ukraińców, Białorusinów i przedwojennych działaczy KPP.5
XX1939-10-9W październiku 1939 roku parowozy bialskiej kolejki dojazdowej zostały wywiezione przez Armię Czerwoną na wschód jako zdobycz wojenna.8
XX1939Powiat i miasto Biała Podlaska funkcjonowały normalnie do 11 października 1939 roku, kiedy na mocy porozumienia niemiecko-sowieckiego obszar ten znalazł się pod okupacją niemiecką. Oddziały Armii Czerwonej wycofały się za Bug, a wraz z nimi duża grupa rewolucyjnych działaczy, członków komitetu i milicji, a także sporo Żydów.9
XX1939-10-1010 października 1939 roku miasto opuściła armia rosyjska, a na jej miejsce przybyła armia niemiecka. Wywołało to u Żydów wielki strach. Tak że wielu, którzy nie mogli wcześniej zdecydować się na opuszczenie miasta, teraz to zrobiło.1
XX1939-10W październiku 1939 roku mieszkająca w Białej Podlskiej niewielka grupa nacjonalistów ukraińskich uaktywniła się po odejścu z miasta oddziałów Armii Czerwonej. Utworzyli oni swój komitet, licząc na jego legalizację przez zbliżające się wojska niemieckie.1
XX1939-10-10Pierwsze patrole niemieckie wjechały do miasta na motocyklach rankiem 10 października 1939 roku.2
XX1939-10-10Niemieckie motocykliści przybyli na Plac Wolności, a zaraz po nich ukazała się kolumną marszowa Wehrmachtu.6
XX1939-10-11Główne siły niemieckiej armii dotarły do Białej Podlaskiej 11 października 1939 roku. Komenda Garnizonu Wehrmachtu objęła władzę w mieście.6
XX1939-10-1212 października 1939 r. został podpisany dekret o powstaniu, z części podbitych ziem polskich i nie włączonych do Rzeszy, Generalnego Gubernatorstwa pod zarządem Hansa Franka, jako generalnego gubernatora.1
XX1939-10Pierwszym objawem restrykcji okupanta wobec ludności cywilnej było zarządzenie z października 1939 roku o konfiskacie broni i radioodbiorników, pod groźbą kary śmierci.8
XX1939-10-2626 października 1939 roku - "Pierwsze rozporządzenie o odbudowie Administracji okupowanych polskich obszarów", na mocy którego językiem urzędowym w GG był język niemiecki. Język polski był dopuszczalny.8
XX1939-10Dla zamieszkałych w Generalnym Gubernatorstwie Żydów w październiku 1939 roku wprowadzono z natychmiastową mocą przymus pracy i wcielono ich do oddziałów robotników pracy przymusowej.6
XX1939-10Niemieckie wojsko zajęło koszary 34 pułku piechoty i 9 pal przy ulicach: Artyleryjskiej, Warszawskiej, Koszarowej (ul.Akademicka).6
XX1939-10Schutzpolizei (oddział niemieckiej policji) zajął budynek Państwowego Gimnazjum i Liceum im. J. I. Kraszewskiego na rogu ulic Warszawskiej i Kraszewskiego.6
XX1939-10Oddział żandarmerii zajął część budynku Szkoły Powszechnej nr 2 przy ul. Janowskiej.6
XX1939-10Budynek przy Placu Wolności obok poczty zajęła niemiecka wojskowa komenda miasta z niewielkim oddziałem żandarmerii polowej.6
XX1939-10Komenda granicznej straży celnej miała swoją siedzibę przy ul. Krótkiej.6
XX1939-10Komenda powiatowa policji polskiej (granatowa policja) i komisariat policji kryminalnej mieściły się przy Placu Wolności w pierzei wschodniej.6
XX1939-10Ortskommendantur (niemiecka wojskowa komenda powiatu) z oddziałem wojskowej żandarmerii polowej miała siedzibę w kamienicy przy ul. Reformackiej.6
XX1939-10W Białej Podlaskiej stacjonowały zmilitaryzowane oddziały niemieckiej policji: batalion policji SS - w budynku Państwowego Gimnazjum Męskiego przy ul. Warszawskiej i J. I. Kraszewskiego, szwadron policji konnej SS - w budynku Szkoły Powszechnej nr 1 przy ul. Grabanowskiej (ul. Moniuszki).8
XX1939Już jesienią 1939 roku podejmowano pierwsze próby tworzenia siatki wywiadowczej w Białej Podlaskiej. Koncentrowały się one w środowisku Polaków zatrudnionych w Starostwie Powiatowym.8
XX1939-10W drugiej połowie października 1939 roku w Białej Podlaskiej wyłoniła się konspiracyjna organizacja członków ZHP.1
XX1939-10W październiku 1939 roku w Białej powstała komórka Tajnej Armii Polskiej, skupiająca głównie kolejarzy, zgrupowanych później w 5 kompanii kolejowej TAP, dowodzonej przez Wacława Wiśniewskigo ps. „Bogumił".2
XX1939-10W październiku 1939 roku, pierwszą organizację podziemną, działającą przeciw okupantowi w Białej, stanowiła grupa młodzieży z Gimnazjum Kraszewskiego. Pisali ulotki ręcznie do czasu zdobycia powielacza spirytusowego. Magazynowali broń równolegle do pracy propagandowej.9
XX1939-11W listopadzie 1939 roku Gestapo zakwaterowało się w zamku i fabryce Raabe na Woli. Pierwszym jej kontaktem z ludnością żydowską było żądanie zapłaty kwoty kilkudziesięciu tysięcy złotych. Aby wymusić szybką płatność, gestapo aresztowało pewną liczbę Żydów i wtrąciło ich do więzienia, gdzie byli nieustannie torturowani. Żydzi zostali zwolnieni z więzienia po zapłaceniu odpowiedniej sumy.8
XX1939-11-1111 listopada 1939 roku powołano urzędy pracy - Arbeitsamt w Białej Podlaskiej, który był centralnym urzędem przeznaczonym do zorganizowaniu jak najliczniejszych transportów z robotnikami do Rzeszy.1
XX1939-11-14Aparat terroru w Białej Podlaskiej reprezentowały policja bezpieczeństwa SiPo (Sicherheitspolizei ) i służba bezpieczeństwa Gestapo (Geheime Staatspolizei).1
XX1939-11-14Karl Hildemann, SS Hauptsturmfiirer - kierownik ekspozytury policji i służby bezpieczeństwa (Gestapo) w Białej Podlaskiej (od 14 listopada 1939 r. do 10 września 1941). Placówkę Gestapo pod oficjalną nazwą Komisariat Policji Granicznej umieszczono (od 14 listopada 1939 r. do połowy sierpnia 1940 r.) w zamku radziwiłłowskim (lewe skrzydło), jednak nie było tu cel i aresztowanych doprowadzano pieszo lub dowożono bryczką z więzienia przy ul. Prostej. Dlatego wyszukało sobie nową siedzibę w budynku fabryki H. B. Raabe, przy ul. Dreszera 17 (ul. Łomaska).8
XX1939-11-21Zgodnie z zarządzeniem Starosty Powiatowego z 21 listopada 1939 r. kierownicy szkół otrzymali polecenie usunięcia z programów nauczania tych elementów, które wywierały negatywny wpływ na stosunek młodzieży do władz niemieckich.8
XX1939-11-2323 listopada 1939 r. wprowadzono oznaczenia sklepów w Generalnym Gubernatorstwie: „Sklepy żydowskie oznaczano gwiazdą syjońską w sposób wyraźnie widoczny z ulicy". Niemieckie oznaczenie firmy nie było im dozwolone.8
XX1939-11-1616 listopada 1939 roku zamknięto w Białej Podlaskiej szkoły średnie ogólnokształcące i licea zawodowe. Władze okupacyjne pozostawiły sieć szkolnictwa zawodowego z okrojonym programem nauczania.8
XX1939-11-28Obie szkoły w Białej Podlaskiej funkcjonowały tylko do 28 listopada 1939 r., kiedy to niemieckie władze okupacyjne zarządziły zamknięcie Gimnazjum i Liceum Pedagogicznego.1
XX1939-11Jesienią 1939 r. zaczął się formować III baon Korpusu Obrońców Polski. Swoje komórki tworzyła w Białej i okolicy Kadra Polski Niepodległej, którą kierował na początku ks. Stanisław Foryś, ps. „Atylla".1
XX1939-11W październiku 1939 r. dotarli z Warszawy do Białej emisariusze Polski Podziemnej. Pierwszym organizatorem Służby Zwycięstwu Polski na Podlasiu był przebywający wówczas w Białej Podlaskiej ppor. K. Wiśniewski, przed wojną oficer 33. pp.8
XX1939-11Po zamknięciu szkół średnich w Białej w listopadzie 1939 r. rozpoczęło się tajne nauczanie. Przeważająca część profesorów ograniczała się początkowo do prowadzenia indywidualnych zajęć z uczniami i miały one charakter zbiorowych bezpłatnych korepetycji.9
XX1939-11Pewnego listopadowego dnia 1939 roku gestapo w Białej zaprosiło dotychczasowych przywódców gminy żydowskiej i nakazało im zorganizowanie się w „radę żydowską". Wszyscy w mieście wiedzieli, że członkowie „Rady Żydowskiej" nie chcieli swojej pracy, ale wymagało tego gestapo, i dla wszystkich było jasne, że w tych trudnych warunkach i okolicznościach „Rada" musiała prowadzić swoją pracę.12
XX1939-11W okresie od listopada 1939 do połowy lipca 1944 r., fabryka Raabego pozostawała pod niemieckim zarządem, pod nazwą Industriewerke Biala und Lomianki - Fabrik in Biala. Dom Raabego mieszczący się przy ulicy Dreszera 17 (obecnie ul. Łomaska), został zaadoptowany na siedzibę Gestapo. Obecnie w budynku mieści się muzeum. [Zdjęcia: Raabe]8
XX1939-11System Urzędów Pracy (Arbeitsamtów), który w Białej Podlaskiej powołano w listopadzie 1939 r., zajmował się dostarczeniem gospodarce niemieckiej potrzebnej liczby robotników.1
XX1939-11W listopadzie 1939 r. Niemcy aresztując bialskich księży, zatrzymali m.in. ks. kan. Stefana Ginalskiego, proboszcza parafii u Bazylianów. W kościele okupanci urządzili magazyn zbożowy.8
XX1939-12-1Dnia 1 grudnia 1939 roku Żydzi obojga płci w wieku od 10 lat obowiązani byli nosić na prawym rękawie ubioru biały pasek o szerokości 10 cm, zaopatrzony w gwiazdę syjońską.8
XX1939-12-11Od 11 grudnia 1939 roku wszystkim Żydom zabroniono wychodzenia oraz używania dróg, ulic i placów w godzinach 21 - 5.8
XX1939-12-12Od 12 grudnia 1939 roku przymus pracy rozciągnięto na Żydów płci męskiej od 12 u do 60 lat i stosownie do wyuczonego zawodu umieszczano w obozach pracy.1
XX1939-12W grudniu 1939 roku zaczęły przyjeżdżać do Białej Podlaskiej transporty Polaków wysiedlonych z Poznańskiego i Pomorza włączonych do Rzeszy i liczba mieszkańców. W rezultacie liczba mieszkańców Białej wzrosła do ponad 30000.8
XX1939-12W grudniu 1939 roku w Białej Podlaskiej powołana została do życia Tajna Organizacja Nauczycielska (TON), na jej czele stanął Jan Makaruk.9
XX1939W 1939 roku po wkroczeniu wojsk niemieckich do Białej wszystkie żydowskie instytucje w mieście przestały istnieć.9
XX1939Wraz z zajęciem Białej przez Niemców w 1939 roku pobożni Żydzi byli zmuszani do golenia brody, noszenia czapek z daszkiem. Domy modlitw zapełniły się nowoprzybyłymi uchodźcami i ludzie już się w nich nie modlili.1
XX1939Już na przełomie 1939 - 1940 roku gestapo przeprowadziło pierwsze egzekucje więźniów na terenie parku zamkowego. W dołach koło starej fosy i w pobliżu byłej kaplicy zamkowej zakopywano zwłoki.1
XX1939Już w 1939 roku rozpoczęły się drakońskie represje wobec społeczności żydowskiej w Białej Podlaskiej, z chwilą utworzenia getta w rejonie ulic Grabanowska, Sądowa, Janowska, Prosta, Brzeska. Ogółem przez getto przeszło ok. 10000 Żydów - mieszkańców Białej oraz Żydów wysiedlonych z pow. augustowskiego i suwalskiego.9
XX1939Pod koniec 1939 roku do Białej przybyło około 2000 wysiedlonych Żydów z pow. augustowskiego i suwalskiego. Miejscowi Żydzi przyjęli większość z nich do swoich mieszkań, pozostali osiedlili się w Bejt Midrasz (dom nauki) i chasydzkich domach modlitwy.8